Edenaren bevraagd in onderzoek WUR rond gezond eten met weinig geld

Financiële stress, een beperkt aanbod van gezonde producten in winkels en sociale invloeden spelen allemaal een rol bij de keuze voor gezond eten. Onderzoekers van de Wageningen University and Research Sanne Djojosoeparto en collega’s spraken met professionals en bewoners uit Ede om te achterhalen wat er echt speelt. Ze vonden 62 factoren die voedselkeuzes beïnvloeden als je budget krap is.

De grootste knelpunten zijn constante stress en weinig “denkruimte”, een voedselomgeving vol goedkope, ongezonde keuzes en sociale gewoontes die ongezond eten tot norm maken. De conclusie: als we willen dat iedereen de kans krijgt om gezond te eten, moeten we het systeem veranderen, niet alleen het individu. Geldgebrek, stress, ongezond aanbod, en de sociale omgeving zorgen er samen voor dat een gezonde maaltijd niet voor de hand ligt.

Volgens het RIVM houdt maar één op de drie Nederlanders er een gezond dieet op na. De rest van de bevolking eet niet volgens de Schijf van Vijf. Die haalt bijvoorbeeld de aanbevolen hoeveelheid groente niet, of drinkt teveel alcohol. Maar gezonder eten is zo makkelijk nog niet. Eerder onderzoek van Wageningen University & Research (WUR) laat bijvoorbeeld al zien dat de supermarkten vol liggen met ongezonde opties, waardoor de verleiding groot blijft.

Bewoners uit Veldhuizen vertellen over wat ze tegenhoudt

“Een gezonde maaltijd is ook duurder dan een ongezonde. Zeker voor mensen met minder te besteden kan dat een barrière zijn. En dat is niet het enige waar zij tegenaan lopen”, vertelt Sanne Djojosoeparto. Ze werkte samen met collega’s Nieke Sonneveld en Maartje Poelman, en Carlijn Kamphuis van de Universiteit Utrecht om te achterhalen hoe het eetgedrag van mensen met weinig geld precies tot stand komt. De groep, organiseerde drie bijeenkomsten met professionals en ervaringsdeskundigen, allemaal afkomstig uit Ede en omgeving.

Er waren elf professionals met kennis van voeding, gezondheid of bijvoorbeeld schuldhulpverlening, en veertien bewoners van de wijk Veldhuizen die moeten rondkomen van weinig geld of daar ervaring mee hebben. “Het was voor ons belangrijk om hun ervaringskennis een centrale plek te geven in ons onderzoek,” stelt Djojosoeparto.

Samen brachten ze in kaart wat mensen met een kleine portemonnee tegenhoudt als het om gezond eten gaat. Het resultaat is een grote systeemkaart van tweeënzestig factoren. “Mensen die dagelijks moeten kiezen tussen boodschappen en andere noodzakelijke uitgaven, hebben inzichten die je niet met cijfers en theorie kunt achterhalen”, vertelt Djojosoeparto.”‘De kaart geeft een vollediger en realistisch beeld van hun situatie. Met deze kennis kan beleid worden gemaakt dat beter aansluit bij de werkelijkheid van de mensen waar het om gaat.”

In dat complexe web aan factoren onderscheiden de onderzoekers drie elementen die het systeem in stand houden: de invloed van schaarste, de voedselomgeving, en de sociaalmaatschappelijke omgeving. Om te beginnen houdt geldgebrek en denkruimte mensen tegen, gaven zowel de professionals als ervaringsdeskundigen aan. “Enerzijds heb je niet het budget om alles in huis te halen voor een gezonde maaltijd. Bij een gezonde maaltijd ben je namelijk vaak duurder uit”, vertelt Djojosoeparto. “Geldstress zorgt er op zichzelf al voor dat je vatbaarder bent voor ongezonde keuzes.”

Want als je moeite hebt met de eindjes aan elkaar knopen, betekent dat eigenlijk continue stress. Die druk kan voor mentale problemen zorgen. Maar ook als het niet zo erg wordt, beperkt stress je denkruimte en handelingsvermogen al. Er is dan simpelweg niet genoeg hoofdruimte om een maaltijdplan te maken, boodschappen te doen, te koken én goede of slechte opties af te wegen. Dan kies je volgens de onderzoekers dus sneller voor makkelijk, sterk bewerkt voedsel. Uit de gesprekken bleek bovendien dat er veel onbegrip is over schaarste, vertelt collega Sonneveld. “Ook hulpverleners weten niet altijd even goed wat dat met mensen doet. Dat onbegrip maakt om hulp vragen lastiger en zorgt voor schaamte bovenop de stress.”

De tweede factor die een grote rol speelt is het ongezonde aanbod in de supermarkten, zo blijkt uit het onderzoek. Mensen met weinig geld, die dus vaak al vatbaarder zijn voor ongezonde keuzes, moeten die keuzes maken in een omgeving die barst van het ongezonde voedsel. Niet alleen is het voedselaanbod in de meeste supermarkten voornamelijk ongezond, aanbiedingen promoten dat ongezonde eten ook. Die ongezonde keuzes worden dus nog goedkoper. Tachtig procent van het aanbod en de promoties in 2021 was bijvoorbeeld ongezond, toonde WUR eerder al aan. In de horeca was dat zelfs 91%.

Waar het voor de gemiddelde persoon al uitdagend kan zijn om de gezonde keuzes daar tussenuit te filteren, is dat voor iemand met geldstress al helemaal lastig. Bovendien helpt de overheid hen daar niet bij. “Op dit moment wordt van retailers verwacht dat ze zichzelf reguleren, maar daar is weinig van te zien”, vertelt Sonneveld. “En voedselproducenten zijn veelal bedrijven die winst willen maken, en dat gaat stukken beter met ongezonde producten.”

In wijken met veel mensen met weinig geld staan meer fastfoodrestaurants

In wijken waar veel mensen met weinig geld wonen, is het voedselaanbod ook vaak slechter, vertelt Sonneveld. Dat blijkt ook uit onderzoek van het Universitair Medisch Centrum Groningen. Dat laat zien dat er in die wijken aanzienlijk meer fastfoodrestaurants staan.

Verder versterkt de sociale omgeving ongezonde gewoontes. De helft van de Nederlanders die zegt gezonder te willen eten, blijft ongezond mee-eten met hun omgeving. Dat berichtte het CBS in 2023. “Of je in aanraking komt met gezonde eetgewoontes, heeft voor een deel met je sociaal-maatschappelijke omgeving te maken”, benadrukt ook Djojosoeparto. “Opvoeding, de eetgewoontes om je heen, en ook sociale media bepalen samen in hoeverre je mee wilt doen met ongezond eten, en hoe gemotiveerd je bent om je eetgedrag te veranderen.”

Wat de sociale media betreft heeft Sonneveld nog een toevoeging. “Niet alleen normaliseren slechte voorbeelden op sociale media ongezond eetgedrag, de overvloed aan meningen en claims op Instagram en TikTok zorgt ook voor verwarring over wat werkelijk gezond is.” Denk bijvoorbeeld aan de eerdere trend om dertig dagen lang rood vlees te eten, terwijl het advies juist is om daar zuinig mee te zijn. Op sociale media is veel tegenstrijdige informatie, gaven ook de Edese inwoners en professionals beide aan. “Als ongezonde eetgewoontes vanzelfsprekend zijn in je omgeving, is het moeilijk om daarvan af te wijken”, vat Djojosoeparto samen.

Verder versterken de drie dynamieken elkaar. Mensen met weinig geld leven dus, wat gezonde keuzes betreft, op een kruispunt van negatieve invloeden. Die kun je volgens Djojosoeparto niet los van elkaar zien. Om iets aan dit probleem te veranderen, is het dus ook nodig om op alle vlakken in te grijpen.

Uit de resultaten van het onderzoekers kwam een lijst van dertig acties. En die lijst is heel divers. “Vergoedingen voor toegankelijke behandelingen voor mentale gezondheid staan naast de vraag om wetgeving die het mogelijk maakt ongezonde voedselaanbieders te weren”, vertelt Sonneveld. “Daarbij gaven de bewoners van Veldhuizen bovendien nog aan dat ze niet alleen een onderdeel willen zijn van het gesprek. Ze willen ook betrokken zijn bij de oplossing.”

Djojosoeparto en Sonneveld benadrukken tegelijk de noodzaak van grote systeemveranderingen. “Het is goed als er meer oog komt voor de impact van schaarste, maar we mogen één van de belangrijkste factoren niet uit het oog verliezen: de voedselindustrie. Als het aanbod niet verandert, worden keuzes maar mondjesmaat vergemakkelijkt.”